Een splinternieuwe rubriek, geschreven door Willem van der Does, hoogleraar klinische psychologie. In de eerste aflevering: de ‘Weense tovenaar’ Franz Anton Mesmer.

Sommige psychiaters en psychologen lukt het om bij het grote publiek beroemd te worden, maar van slechts enkelen wordt de naam in het alledaagse taalgebruik opgenomen. Het bekendste voorbeeld is Sigmund Freud – in ‘freudiaanse vergissing’. Het andere voorbeeld is Franz Anton Mesmer, maar dan alleen in het Engels, waar mesmerizing ‘fascinerend’ betekent. Verder geniet hij enige bekendheid omdat hij met een vroege vorm van hypnotherapie kwam. Wie was deze man, die in de achttiende eeuw een golf van opwinding veroorzaakte, maar nu grotendeels vergeten is?

Dierlijk magnetisme

In 1778, ruim tien jaar voor de Franse Revolutie, vestigde de Weense arts Franz Anton Mesmer zich in Parijs. Hij hoopte daar de erkenning te krijgen die hem in Oostenrijk was onthouden. Mesmer had ontdekt – althans, dat dacht hij – dat het universum is doortrokken van ‘dierlijk magnetisme’ en dat mensen ziek worden door blokkades in deze magnetische stroming. Mesmer werkte aanvankelijk met magneten die hij op het lichaam van zijn patiënten plaatste. Die raakten erdoor in een ‘crisis’: ze gingen trillen, kregen stuiptrekkingen of pijnscheuten. Na enige tijd stopte dat vanzelf en voelden ze zich beter.

Op een gegeven moment ontdekte Mesmer dat het ook zonder magneten ging: patiënten raakten soms al in crisis als ze zijn pand betraden. Hij concludeerde dat hij een sterk persoonlijk magnetisme bezat, waardoor hij kon genezen met gebaren. Voor groepssessies gebruikte hij apparaten: houten tobbes waaruit ijzeren staven staken die gemagnetiseerd waren en die de patiënten konden vasthouden. Chique patiënten dan – de lagere standen werden behandeld in de tuin, waar bomen werden gemagnetiseerd.

Mesmer deed allerlei pogingen om zijn therapie officieel te laten erkennen, maar die liepen op niets uit. Ook zijn Franse collega’s vonden hem een kwakzalver. Maar de patiënten stroomden van heinde en verre toe en er voltrokken zich veel genezingen. Mesmer werd zo’n sensatie dat koning Lodewijk XVI in 1784 opdracht gaf het dierlijk magnetisme te onderzoeken. De Franse Academie van Wetenschappen stelde een commissie van zwaargewichten samen: de scheikundige Antoine Lavoisier, de sterrenkundige Jean Sylvain Bailly, de arts Joseph Ignace Guillotin (die later het welbekende executie-apparaat zou bedenken) en de Amerikaanse ambassadeur in Parijs, Benjamin Franklin.

Betoverend

De commissie observeerde groepsbehandelingen en de leden namen daar zelf ook een keer deel aan. Deze séances vonden plaats in een mystieke sfeer. In een rijk gestoffeerde kamer met gedempt licht klonk de ijle muziek van een glasharmonica. De ene na de andere patiënt ging in crisis. Maar de commissieleden ondervonden geen enkel effect. Het cruciale experiment werd uitgevoerd bij Benjamin Franklin thuis. In zijn tuin werd een van de bomen gemagnetiseerd. Een jongeman van wie bekend was dat hij gevoelig was voor magnetisme werd rondgeleid.

Hij was geblinddoekt en wist niet welke boom gemagnetiseerd was. Elke boom moest hij twee minuten omarmen. Bij de eerste boom verklaarde hij dat hij zich beklemd voelde. Dit was echter op flinke afstand van de gemagnetiseerde boom: negen meter. Bij de tweede boom voelde hij zich verdoofd en vreemd in zijn hoofd. De afstand was nu twaalf meter. Bij de derde boom, op dertien meter, kreeg hij hoofdpijn. Bij de vierde boom, op acht meter, verloor hij het bewustzijn, verstijfde en werd weggedragen.

Met deze jongen werden ook de laatste twijfels van de commissie weggedragen. Hun conclusie luidde dat inbeelding (verwachting) de werkelijke oorzaak was van de geobserveerde effecten. Magnetisme met een bepaalde verwachting leidde tot crisis; magnetisme zonder verwachting leidde tot niets. De therapeutische effecten werden niet betwist, maar het experiment legde bloot dat het effect op iets anders dan magnetisme was gebaseerd.

Mesmer was furieus. Zijn tragiek is dat hij in zijn zucht naar erkenning een belangrijke ontdekking, die hij voor het oprapen had, liet liggen. Hij had de geschiedenis in kunnen gaan als de ontdekker van het placebo-effect, van de kracht van verwachtingen. Nog altijd speelt het placebo-effect een belangrijke rol – zeker bij nieuwe therapieën, wanneer de verwachtingen hooggespannen zijn. Toch is Mesmer bij leven nog roem ten deel gevallen: hij figureert in Mozarts opera Così fan tutte. Al wordt hij daarin op de hak genomen. Met het woord mesmerizing daarentegen was hij ongetwijfeld in zijn nopjes geweest.

Deze column van Willem van der Does staat ook in KIJK 1/2019.

Openingsbeeld: Getty Images

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Bestel dan hier ons nieuwste nummer. Abonnee worden? Dat kan hier!