Veel mensen krijgen de kriebels van clowns. Een van de verklaringen daarvoor is het fenomeen uncanny valley, in het Nederlands ook wel ‘griezelvallei’ genoemd. Wat is dat?

De term werd in 1970 bedacht door de Japanse robotica-expert Masahiro Mori. Volgens hem wekken sommige robots of animaties een griezelig gevoel op doordat ze bijna menselijk zijn, maar nét niet helemaal.

Stel je een grafiek voor waarin onze emotionele reactie op een figuur is uitgezet tegen de mate waarin die op een mens lijkt. Naarmate een figuur realistischer wordt, stijgt de lijn: we vinden hem steeds prettiger om te zien. Maar zodra een figuur echt bijna menselijk lijkt, zoals een levensechte robot, pop, AI-gegenereerd beeld of kunsthand, krijgen we er een ongemakkelijk gevoel bij. Dit veroorzaakt een sterke dip in de grafieklijn: de griezelvallei. Als een figuur vervolgens volledig menselijk lijkt, stijgt onze waardering weer.

Lees ook:

• Waarom kijken we in hemelsnaam naar griezelfilms?
• Als je zieke mensen ziet, bereidt het lichaam zich alvast voor op een besmetting – zelfs in VR

Tegenstrijdige signalen

Volgens Mori – en dit is later bevestigd door onderzoek – is dit effect bij bewegende figuren sterker dan bij stilstaande beelden. Vandaar dat we een zombie griezeliger vinden dan een lijk. Makers van horrorfilms spelen hier handig op in; denk aan enge ‘levende’ poppen zoals Chucky.

Een veelgenoemde theorie stelt dat het uncanny-valley-effect evolutionair te verklaren is. In de oertijd was het cruciaal om snel onderscheid te maken tussen gezonde en zieke mensen, omdat die mogelijk gevaar betekenden. Figuren die nét niet menselijk lijken, kunnen onbewust associaties oproepen met ziekte en lichamelijke afwijkingen, waardoor we instinctief afkeer voelen.

Een andere mogelijke verklaring is dat onze hersenen zijn geprogrammeerd om patronen te herkennen, vooral in gezichten. Als een figuur tegenstrijdige signalen uitzendt, bijvoorbeeld extreem realistische ogen maar onnatuurlijke bewegingen, ervaren we dat als ongemakkelijk. Ons brein raakt ervan in de war.

Deze vraag kon je vinden in KIJK 7-8/2025.

Ook een vraag voor de rubriek ‘KIJK Antwoordt’? Mail hem naar info@kijkmagazine.nl. En in onze special geven we antwoord op 172 bijzondere, verrassende en boeiende vragen! Bestel hem hier! Of eenvoudig via de knop hieronder.

Tekst: Judith Neimeijer

Beeld: Tringer/Anadolu Agency/Getty Images