04 december 2025 15:00
Schilderij van het leven van Sint-Nicolaas, met links zijn geboorte. Rechts gooit hij goud naar binnen bij een arm gezin. Beeld: Wikimedia.
De laatste jaren veranderde zijn helper van uiterlijk, maar ook Sinterklaas zelf is allang niet meer dezelfde als vroeger. Waar komt de Sint-Nicolaasverering vandaan? En hoe is het feest in de loop van de eeuwen veranderd?
Elk jaar weer viert een groot deel van de Lage Landen Sinterklaas. Zeker bij gezinnen met jonge kinderen is baardmans een geliefd bezoeker. Maar ‘bemind’ en ‘bekend’ zijn duidelijk verschillende dingen, want wat weten we écht van de feestnaamgever? Komt hij uit Spanje, heeft hij altijd hetzelfde takenpakket gehad, en is hij een voor onze streken uniek verschijnsel? Het antwoord is driewerf ‘nee’.
Lees ook:
Wat veel mensen nog wel weten, is wat Sinterklaas gemeen heeft met döner en tulpen, want de goedheiligman komt oorspronkelijk uit Turkije. De bron is ene Nicolaas, een bisschop die omstreeks het jaar 300 leefde in de Lycische plaats Myra (ten zuidwesten van Antalya).
Over het leven van deze geestelijke zijn weinig feiten bekend. Verhalen en legenden zijn er wel. Een populaire is deze: er was eens een arme man die zijn drie dochters geen bruidsschat kon geven en zijn kroost daarmee tot de prostitutie veroordeelde, totdat deze Nicolaas de boel redde door drie buideltjes goud zijn huis binnen te gooien.
Het is opmerkelijk dat juist dít verhaal zo geliefd is. Volgens sommige bronnen zou de superheld uit Myra namelijk ook executies hebben voorkomen, graan hebben vermenigvuldigd, een hongersnood hebben afgewend, een zeestorm hebben gekeerd, dode kinderen tot leven hebben gewekt, visionaire dromen hebben gehad en krijgsgevangenen hebben bevrijd. Stuk voor stuk indrukwekkender dan het rondstrooien van wat goud, zou je denken.
Hoe dan ook, dankzij zijn uitgebreide portfolio van wonderwerken schopte Nicolaas het tot beschermheer van onder meer de zeelui, de handelsreizigers, de ongehuwde vrouwen, de prostituees, de piraten, de studenten, de slagers en – jawel – de kinderen.
Deze riante fanbase zorgde ervoor dat zijn verhaal zich snel én ver kon verspreiden. Al in de zesde eeuw werd de bisschop als heilige vereerd in het Byzantijnse Rijk, nog geen vierhonderd jaar later was het Westen aan de beurt. Overal doken naar hem vernoemde kerken (zowel Nederland als België telt er tientallen, andere landen zoals Frankrijk en Italië nog veel meer) en dorpen en steden op. Ook werden er allerlei evenementen gewijd aan deze weldoener.
Sint-Nicolaas is de beschermheilige van heel wat plaatsen, van Bari tot Baarn en van Sint-Niklaas tot Amsterdam. In laatstgenoemde stad is al sinds het begin van de zeventiende eeuw een gevelsteen van de heilige te vinden. Daarop staat Nicolaas niet alleen: er zijn ook drie kinderen afgebeeld, in een vat. Het verwijst naar een van de vele legenden over de bisschop. Een herbergier zou de drie kinderen op een kwade nacht hebben vermoord en in een pekelvat hebben gegooid – zodat hij ze op een later moment kon opeten. Gelukkig voor de kinderen sliep Nicolaas juist die nacht in de herberg. Hij droomde over een vat met dode kinderen, eenmaal wakker dwong hij de herbergier te vertellen wat er was gebeurd. Die toonde daarop vol berouw het vat met de kinderlijken, waarna Nicolaas ze weer tot leven wist te wekken.
Sinterklaas is dus géén Nederlands-Vlaams fenomeen. Ook Frankrijk, Duitsland, Polen en Oostenrijk kennen festiviteiten waarin de goede baas een rol speelt – en Santa Claus is gewoon zijn Amerikaanse tweelingbroer. Maar de vorm en populariteit van het fuifje bij ons zijn wel uniek. Hier maakt het zelfs deel uit van de nationale of regionale identiteit, aldus etnoloog Peter Jan Margry van het Meertens Instituut en de Universiteit van Amsterdam.
Voor veel mensen is Sinterklaas, naast de kerstviering, zelfs het belangrijkste (familie)feest van het jaar. Toch zijn we maar ‘matig geïnformeerd’ over de geschiedenis van het feest tot aan de negentiende eeuw, meldt de website van Margry’s Meertens Instituut: “Er is weinig historisch onderzoek gedaan naar hoe het zich in de loop der tijd heeft ontwikkeld.” Is dat niet vreemd, voor zo’n populaire traditie? Niet echt, stelt etnoloog Margry. “Het komt regelmatig voor dat culturele praktijken die zo lang bestaan en breed gepraktiseerd en bekend zijn, niet uitgebreid worden opgetekend, aangezien daar geen noodzaak toe bestaat.”
Toch weten we heus wel íets. Het geven van presentjes kwam in de veertiende en vijftiende eeuw al voor; het zetten van de schoen, het uitdelen van surprises en het maken van slechte gedichten werd al in de zestiende eeuw beschreven, en dat Sinterklaas over daken rijdt en cadeautjes door schoorstenen gooit, is terug te vinden in bronnen uit de achttiende eeuw. Is er in ruim vijfhonderd jaar dan helemaal niets veranderd aan de manier waarop we december beginnen? Toch wel.
Het festijn heeft zelfs een hele reeks veranderingen ondergaan. Aanvankelijk was het Sinterklaasfeest bijvoorbeeld nog een echt katholiek tijdverdrijf. Bronnen uit Noord-Frankrijk verhalen over erediensten en heiligenvereringen, met mirakelspelen waarbij Nicolaas verscheen voor de kinderen en vervolgens allerlei geschenken ronddeelde. Andere teksten beschrijven hoe leerlingen zich verkleedden als bisschop en op straat om geld gingen bedelen. Elders werd het feest opgeluisterd met markten, kermissen, processies, missen en maaltijden. Toch wel andere peperkoek dan het Sint-Nicolaasfeest van nu, waarvan eigenlijk alleen de naam nog katholiek aandoet.
Vooruit, en de garderobe van de naamgever. Tijdens de Reformatie kreeg het feest een make-over. Aan het einde van de zestiende eeuw werden de katholieken in de Noordelijke Nederlanden dwarsgezeten door hun protestantse concullega’s. Hun erediensten en heiligenvieringen werden verboden en gewist uit het openbare leven. Een sterk voorbeeld daarvan is hoe in Amsterdam een belangrijk zilveren Nicolaasbeeld werd omgesmolten om er noodpenningen van te maken – uitgerekend van de man die wereldberoemd werd door zakken met goud te werpen.
De verering van de Sint bleef alleen bestaan in enkele ondergrondse schuilkerken; het kinderfeest verhuisde van het marktplein naar de huiskamer. De meeste getuigenissen uit de achttiende eeuw beschrijven dan ook inpandige Sinterklaasvieringen. Maar dat betekent niet dat mensen thuis de oude gebruiken aanhielden. De man uit Myra veranderde van een katholieke goedheiligman naar een bijna seculier weldoener. En waar hij eerst enkel een morele gidsfunctie had, begon hij kinderen nu ook actief te belonen of straffen voor goed of slecht gedrag. En aan het einde van de eeuw veranderde er nog iets: hij kreeg er knechten bij…
Sinterklaas heeft zijn job lange tijd alleen geklaard, maar toen de godsdiensttwisten afnamen en de katholieken ook in de Noordelijke Nederlanden weer zichzelf mochten zijn – de Zuidelijke Nederlanden waren altijd katholiek gebleven – riep dat toch weerstand op. Nicolaas was een vrome bisschop – maar vrome bisschoppen ranselen geen kinderen af en trekken ’s nachts niet in hun eentje door de straten met zware zakken vol cadeaus.
Om van de goedheiligman weer een deftige en edele kerel te maken, werd besloten de rotklusjes voortaan uit te besteden. Er werden hulpjes bedacht. De eerste rechterhand die lijkt op onze moderne Piet, duikt op in Sint Nikolaas en zijn knecht, een prentenboek uit 1850. De Amsterdamse onderwijzer Jan Schenkman beschrijft daarin een naamloos ‘knechtje’ dat ‘zwart is van kleur’. Helaas legt de auteur niet uit waarom hij een getinte assistent koos, noch of het een slaafgemaakte of een vrije werknemer is.
Het gevoel is dubbel. In 1850 was slavernij al ongebruikelijk (al zou het in de Nederlandse koloniën pas in 1863 worden afgeschaft en in het Congo van koning Leopold II nog later), maar de ouderwetse knechtenkleding op de tekeningen roept toch bepaalde associaties op. Een veelgehoorde verklaring voor Piets uniform is dat het afgekeken zou zijn van de kleding van zestiende-eeuwse Spaanse pages. Maar of dit klopt, is niet zeker. Historici kunnen er nog steeds alleen maar naar gissen, net als naar de rest van Piets herkomst.
Wel duidelijk is dat de nieuwe dienaar aanvankelijk gewoon van zichzelf zwart was, en niet van het roet uit de schoorstenen. De gezel is al immers donker als hij aankomt met de boot, en heeft dan nog geen schoorsteen van binnen gezien. Bovendien heeft hij kroeshaar (en in latere tijden zelfs rode lippen en opvallende creool-oorbellen), die je niet oploopt van een dak-naar-woonkamertripje. Het roetverhaal is dus later bedacht, waarschijnlijk omdat veel mensen zich toch ongemakkelijk voelden met een zwart persoon als knecht van de goedheiligman.
Eenzelfde dubbelzinnigheid zie je bij de benaming van de assistent. In zijn boek had Schenkman de bediende nog geen naam gegeven, iedereen kon die lekker zelf bepalen. Lange tijd werd de dienaar dan ook overal anders aangesproken en sommige gebieden benadrukten zijn exotische karakter met namen als Trappadoelie, Sabbas of Assiepan, terwijl andere regio’s juist heel ‘witte namen’ als Jan of Piet gebruikten. Waarom uitgerekend ‘Piet’ de populairste vorm werd, is nog altijd niet helemaal helder.
Dat het uiterlijk van Piet de laatste jaren is veranderd – zowel op televisie als in de meeste plaatselijke vieringen is hij niet langer zwart – past perfect binnen het verhaal van Sinterklaas. Want als de geschiedenis van Sint-Nicolaas één ding leert, is het dat de figuur zo flexibel is dat je zijn aanwezigheid misschien niet eens een ‘traditie’ kunt noemen. Zijn functie, zijn rol, zijn geloof en zijn helpers zijn met de mode meegegaan – en er is weinig reden om aan te nemen dat hij nu wél zijn vaste vorm heeft gevonden.
Dit verhaal verscheen eerder al in KIJK Geschiedenis editie 8 van 2024.
Tekst: Rik Peters
In elk nummer van KIJK Geschiedenis duik je in intrigerende verhalen over de rijke geschiedenis van de mensheid. Van eeuwenoude beschavingen tot beslissende momenten die onze wereld hebben gevormd.
Wil jij niets missen én profiteren van een scherpe aanbieding? Word nu lid van KIJK Geschiedenis en beleef het verleden voor minder!
