Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!
We zeggen wel vijftien en zestien, maar geen ‘een-tien’ en ’twee-tien’. In plaats daarvan is het ‘elf’ en ’twaalf’. Hoe zit dat?
Getallen tussen de tien en de honderd zijn in het Nederlands combinaties van een woord voor het tiental (bijvoorbeeld twintig) en een woord voor de eenheden (zoals zes). Elf en twaalf vormen gekke uitzonderingen op deze regel, omdat je daarin geen tiental of eenheid kunt herkennen. Ze zien er dus niet uit als samenstellingen, maar als je naar hun geschiedenis kijkt, blijken ze wel zo te zijn ontstaan.
Lees ook:
Twee-blijf
Het woord elf is oorspronkelijk een combinatie van het telwoord ‘één’ en het werkwoord ‘blijven’. Je kunt daaraan zien dat onze voorvaderen op hun vingers telden: als je bijvoorbeeld elf kippen hebt, en je steekt om ze te tellen al je vingers op, blijft er nog één kip over. Twaalf is op dezelfde manier opgebouwd: ‘twee-blijf’, oftewel, als je al je vingers hebt opgestoken, blijven er twee kippen over.
Onze verre voorvaderen werkten overigens niet met een tientallig maar met een twaalftallig (duodecimaal) stelsel. Grote hoeveelheden werden dus niet in groepjes van tien verdeeld, zoals wij nu meestal doen, maar in groepjes van twaalf. Denk ook maar aan de hoeveelheid maanden in een jaar, en het aantal uren in een dag of een nacht – allemaal overblijfselen van een ver twaalftallig verleden.
Duodecimaal
Ook elders in onze taal zie je het nog terug: de woorden dozijn (12) en gros (12 x 12, oftewel 144) zijn nog steeds veelgebruikte termen in de handel. Dat is ook handig, want een twaalftal kun je delen door 2, 3, 4 en 6, maar een tiental alleen door 2 en 5. Groepjes van twaalf verdeel je dus makkelijker over verschillende verpakkingen.
Met het woord ‘twaalf’ is trouwens nog iets vreemds aan de hand: het is een van de weinige woorden waar niets op rijmt. Maar dat heeft dan weer helemaal niks met ons telsysteem te maken.
Deze vraag kon je vinden in KIJK 12/2019.
Ook een vraag voor de rubriek ‘KIJK antwoordt’? Mail hem naar [email protected].
Tekst: Sterre Leufkens
Beeld: iStock/Getty Images