Het nieuws dat psycholoog Daryl Bem paranormaliteit had bewezen, haalde de wereldpers. Helaas – en niet geheel verrassend – bleek zijn studie lariekoek, aldus Ronald Veldhuizen.

Tien jaar geleden bewees de psycholoog Daryl Bem het onmogelijke: dat mensen op paranormale wijze dingen kunnen waarnemen, buiten hun zintuigen om. Zijn studenten konden namelijk voorspellen op welke van twee verstopte beeldschermen een plaatje zou verschijnen. Tenminste: als er op dat scherm een erotisch of gewelddadig plaatje tevoorschijn kwam.

Lees ook: ‘Enig kinderen zouden later egoïstisch zijn’

Wetenschap foppen

Seks ís emotie, redeneerde Bem, en met emoties voel je dus de toekomst aan, concludeerde hij na duizend van zulke experimenten. Het onderzoek sloeg in als een bom en haalde de wereldpers. Mensen die al langer in buitenzintuiglijke waarneming geloofden, slaakten een zucht van opluchting: eindelijk serieus wetenschappelijk bewijs.

Maar wacht even: dat kan toch niet wáár zijn? Nou, wel als je de mazen van de spelregels in de wetenschap weet te vinden. En Daryl Bem leek ze allemaal toe te passen. Een fop-de-wetenschap-handleiding in drie stappen.

Handleiding

Stap één: ga lekker veel proefdraaien. Voordat hij op pornoplaatjes stuitte als ‘best werkend’, testte Bem allerlei andere prikkelende afbeeldingen – maar die gaven niet het gewenste effect. In het uiteindelijke onderzoek nam hij de minder effectieve plaatjes niet mee.

Stap twee: overtuig in grote aantallen. Dat wil zeggen: herhaal stap één, telkens een nieuw plaatje kiezend, honderden keren opnieuw. Zo krijg je een berg van duizenden metingen. Bem hield dat jarenlang vol, tot hij voldoende proefpersonen had om indruk te maken op collega-psychologen.

Stap drie: wees snel tevreden. Zo presteerden de ‘paranormale’ proefpersonen in Bems onderzoek niet eens bijzonder veel beter dan een muntje opwerpen: ze raadden toekomstige, emotioneel prikkelende plaatjes en woorden in slechts 53 procent van de gevallen goed. Met duizenden proefpersonen is dat weliswaar statistisch opvallend, maar eigenlijk nietsbetekenend.

Paranormaliteit

Zulk soort forceer-je-vondst-trucs had Bem eigenlijk niet mogen gebruiken, vonden kritische psychologen destijds. Verrassend genoeg was Bem het daarmee eens. En dus deelde hij ál zijn experimentele gegevens, inclusief proefdraaisessies. Toen anderen die heranalyseerden, verdween het paranormale effect volledig. De psycholoog Richard Wiseman, die al jaren paranormale claims onderzoekt, herhaalde Bems experiment helemaal opnieuw: ook nul resultaat.

De hele rel had een maf gevolg: dat deze nieuwe manier van onderzoek doen, waarbij psychologen alle proefdraaigegevens delen en die ook gebruiken, steeds belangrijker werd. Of Bem had kunnen voorzien dat dit door zijn werk zou gebeuren, blijft gissen. Wel blijft hij paranormale krachten onderzoeken, óók op die nieuwe eerlijke manier. Het resultaat? Ze zijn, ook voor Bem, onvindbaar geworden.

Deze column verscheen eerder in KIJK 4/2020.