Een groep Scandinavische mensen kauwde er 10.000 jaar geleden op los. Zo erg dat het ze mogelijk tandvleesontsteking en tandbederf heeft opgeleverd.

Kauwgom wordt gemaakt van gom, het sap van bomen. Ook jager-verzamelaars uit het tijdperk vlak voor de uitvinding van de landbouw maakten het al. Ze gebruikten daarvoor berkenpek: een teerachtige, plakkerige substantie uit de bast van een berk. Het goedje werd gebruikt als lijm voor wapens en gereedschappen. Door de pek te verhitten en vervolgens erop te kauwen, kon het makkelijk gevormd worden. Bovendien zou het kauwen een medische en ontspannende werking hebben.

Dat ‘kauwgom’ onthult nu iets nieuws over een groep jager-verzamelaars uit Scandinavië. Namelijk dat ze mogelijk last hadden van vervelende mondziektes. Zo ontdekten wetenschappers van onder meer Stockholm University en Uppsala University in Zweden. Ze schrijven erover in Scientific Reports.

Lees ook:

• DNA ontrafeld door 5700 jaar oude ‘kauwgom’
• Onze Europese voorouders aten (ook) al zeewier
• IJsman Ötzi was donker en mogelijk kalend

Scandinavische migratie

Tegen het einde van de laatste ijstijd (11.700 jaar geleden) trokken de laatste ijskappen op het Scandinavische schiereiland zich terug. Dat was het startschot voor een migratie van mensen in het gebied. Deze jager-verzamelaars ontwikkelden technologie van steeds ingewikkelder stenen gereedschap en andere voorwerpen. Daarvan is nog veel terug te vinden.

Maar DNA-analyse op de gevonden materialen is nog niet vaak uitgevoerd. Daarom wilde de onderzoeksgroep, onder leiding van Anders Götherström, dat nu doen op drie stukjes gekauwde berkenpek. De stukjes – zo’n 2 centimeter breed en 5 centimeter lang – zijn enkele jaren geleden gevonden op de archeologische plek Huseby Klev in het westen van Zweden en zijn tussen de 9880 en 9540 jaar oud.

Tandbacteriën

De onderzoekers vergeleken de samenstelling van het gevonden DNA met die in de monden van moderne mensen wordt aangetroffen, met die in prehistorische tandplak en met die in een stukje ‘kauwgom’ van bijna 6000 jaar oud. Uit die vergelijking bleek dat het DNA op de drie stukjes berkenpek leek op de andere DNA-samenstellingen. Oftewel; de mensen kauwden er daadwerkelijk op.

Maar waar bestond dat DNA dan allemaal uit? Götherström en zijn collega’s vonden het DNA van diverse bacteriën. Drie daarvan – Treponema denticola, Streptococcus anginosus, en Slackia exigua – kunnen tandvleesontsteking veroorzaken. En twee ervan – Streptococus sobrinus en Parascardovia denticolens – geven kans op tandbederf.

Mondziektes

De vraag is nu of deze microben ook daadwerkelijk tot een slecht gebit bij de Scandinavische jager-verzamelaars leidden. Daarvoor keken Götherström en collega’s naar de gevonden concentraties van het microben-DNA. Die lieten ze met behulp van kunstmatige intelligentie (AI) vergelijken met bekende waarden in de monden van mensen die wel of juist geen last hebben van mondziektes.

Uit de berekening bleek dat de kans dat de groep kauwende mensen daadwerkelijk tandvleesontsteking of tandbederf had tussen de 70 en 80 procent ligt. In de huidige tijd zou dat absoluut een bezoekje tandarts hebben betekend.

Tanden als hulpmiddel

Naast de bacteriën troffen de onderzoekers op de ‘kauwgom’ ook DNA aan van planten en dieren, zoals hazelnoot, appel, maretak, vos, wolf, eend, schaaldieren en forel. Sommigen werden als voedsel gebruikt, anderen als grondstof voor onder meer gereedschap.

Dat laatste verklaart meteen ook die slechte mondhygiëne van de jager-verzamelaars. Die hadden ze volgens de Götherström en zijn team mogelijk te danken aan het veelvuldig gebruik van hun tanden als hulpmiddel. Ze hielden er bijvoorbeeld stukjes bot mee vast en verscheurden de pelzen om ze zo verder te bewerken.

Helaas bezitten deze materialen nogal wat microben en die springen maar wat graag over in de monden van mensen. Vervolgens kwamen er ook wat van op de berkenpek – die de jager-verzamelaars onder meer als lijm inzetten – terecht, waar het huidige onderzoeksteam ze nu dus heeft gevonden en onderzocht.

Geen antibiotica

“Dit soort teervondsten zijn onderbelicht”, vertelt archeoloog Gerrit van Dusseldorp van de Universiteit Leiden. “De analyse van DNA op die teer is heel interessant, omdat je dan inzicht krijgt in de prehistorische ‘consument’. Volgens hem is het onderzoek goed uitgevoerd. “Ik mis eigenlijk alleen de vergelijking van de verkregen DNA-profielen met die van kauwgebak of kauwgom van moderne mensen met gaatjes of tandvleesontsteking.”

“Zoals de onderzoekers ook al aangeven gaat de aanwezigheid van die bacteriën in de mond niet altijd gepaard met symptomen van een mondziekte”, vervolgt hij. “Maar als ze het hadden, verbaast mij dat niet. Mensen in het verleden hadden de meeste kwaaltjes waar wij nu ook last van hebben, maar dan zonder de moderne hulpmiddelen en medicijnen als antibiotica.”

Tandbederf tegengaan

Geeske Langejans van de TU Delft, archeoloog en deskundige op het gebied van archeologische materialen zoals teer, spreekt eveneens van een leuk onderzoek. “Er zijn nu drie oude teerstukken van dezelfde vindplaats geanalyseerd en dat is heel intrigerend. Ze leveren, tezamen met de DNA-analyse, een schat aan informatie op: wie waren deze mensen; wat aten ze; hoe gezond waren ze; en hoe anders is dit vergeleken met voorouders en latere groepen?

Volgens haar zou het overigens goed kunnen dat het berkenpek door deze mensen niet alleen gebruikt werd als lijm. “We weten dat teer een antibacteriële werking heeft. Het wordt traditioneel gebruikt in de diergeneeskunde op wonden om infectie te voorkomen. Het zou goed kunnen dat deze jager-verzamelaars op de stukjes kauwden juist om tandbederf tegen te gaan.” Of het daadwerkelijk heeft geholpen tegen de gevonden mondmicroben? We zullen er waarschijnlijk nooit achter komen.

Bronnen: Scientific Reports, Scientific Reports persbericht

Ben je geïnteresseerd in de wereld van wetenschap & technologie en wil je hier graag meer over lezen? Word dan lid van KIJK!