Wetenschappers krijgen steeds vaker te maken met dreigementen, zowel online als fysiek. Maar liefst 31 procent van de onderzoekers heeft er in de afgelopen drie jaar mee te maken gehad, ontdekte KIJK.
Hatelijke opmerkingen, bedreigingen en intimidaties: wetenschappers krijgen er steeds vaker mee te maken. Om scherp te krijgen hoe groot het probleem in Nederland is én welke impact dit heeft, verspreidde KIJK een enquête onder Nederlandse onderzoekers. Niet alleen binnen ‘omstreden vakgebieden’ als virologie en klimaatwetenschappen, maar onder een zo breed mogelijke groep. Samen met strategisch onderzoeksbureau Markteffect stelde de redactie een vragenlijst op. En de resultaten liegen er niet om.
NB: Dit artikel en onderzoek komen uit KIJK 2-2024. De resultaten werden recent besproken door Tim Hofman in een aflevering van BOOS. Daarom delen we ze nog een keer online.
Zelfcensuur
Maar liefst 31 procent van de ondervraagde wetenschappers geeft aan in de afgelopen drie jaar minstens een keer te zijn bedreigd. Het gaat hierbij vooral om online dreigementen. Als gevolg hiervan doet 47 procent van de bedreigde wetenschappers aan zelfcensuur. Dat doen ze bijvoorbeeld door te filteren welke resultaten ze wel of niet naar buiten brengen of door mediaoptredens te vermijden. In sommige gevallen kozen wetenschappers ervoor om bepaalde als controversieel bestempelde onderzoeksonderwerpen maar helemaal links te laten liggen.
“Ik slaap soms dagenlang niet”
De impact reikt verder dan alleen de werkvloer; wetenschappers geven aan ook thuis last te hebben van de dreigementen. Enkele reacties uit het onderzoek: “Bedreigingen maken je onzeker over je eigen handelen”, “Ik slaap soms dagenlang niet en moet slaapmedicatie slikken” en “De situatie heeft uiteindelijk bijgedragen aan een burn-out”.
Tot slot geeft de helft van de ondervraagde wetenschappers aan niet te weten waar hij of zij terechtkan in het geval van bedreiging. Dit moet veranderen om onafhankelijk wetenschappelijk onderzoek in Nederland ook in de toekomst te kunnen blijven garanderen.
Welke impact hebben bedreigingen op wetenschappers? Dat vroegen we ook. Je leest het hier.
De cijfers
31
Percentage van de deelnemers dat aangaf in de afgelopen drie jaar minstens een keer te zijn bedreigd*.
Dit resultaat is vergelijkbaar met dat van een internationale studie van denktank Economist Impact uit 2022. Hiervoor werden 3144 wetenschappers uit de hele wereld geënquêteerd. 32 procent daarvan verklaarde (indirect) te maken te hebben gehad met online bedreigingen. ScienceGuide, een wetenschapssite voor het hoger onderwijs, toonde een jaar eerder in een studie aan dat het percentage hoger ligt bij wetenschappers die een publiek optreden hebben gegeven. Uit een enquête onder 372 Nederlandse onderzoekers kwam toen naar voren dat 43 procent van de deelnemende wetenschappers na een publiek optreden in de vijf jaar daarvoor was bedreigd.
* Bij een bedreiging dreigt iemand expliciet je iets aan te doen. Deze persoon kan je bijvoorbeeld bedreigen met de dood of met geweld. Bij intimidatie gaat het om het beïnvloeden van iemands gedrag door het aanjagen van angst. In dit artikel scharen we beide uitingen onder de noemer ‘bedreiging’.
‘Ook al is het maar iets kleins op Facebook, het komt wel hard aan’
‘Het zijn totale idioten die de bedreigingen uiten en ik trek mij daar helemaal niets van aan’
5,1
We vroegen de wetenschappers de impact die de bedreiging had op het uitvoeren van hun werk een cijfer te geven. 1 staat daarbij voor geen impact, 10 voor heel veel impact. De grootste groep wetenschappers (23 procent) gaf een 1, gevolgd door 15 procent die het effect maar liefst een 8 toekende. Het gemiddelde van de scores die aan de impact werden gegeven, was een 5,1.
‘Het kost zoveel energie. Ik slaap soms dagenlang niet en moet slaapmedicatie slikken’
47
Percentage van de deelnemers dat doet aan zelfcensuur. Deze wetenschappers leggen zichzelf beperkingen op om negatieve reacties te voorkomen. Dit houdt in dat ze zich soms liever niet meer laten zien in de media of dat ze zelfs controversiële onderzoeksonderwerpen mijden.
‘Sommige onderzoeksonderwerpen worden moeilijk te bestuderen’
‘Ik voel me ingeperkt om resultaten vrijelijk te delen’
8,1
Zo veilig voelen de deelnemers zich gemiddeld om hun werk goed uit te kunnen voeren, op een schaal van 1 tot 10. Dit cijfer valt lager uit onder de wetenschappers die aangaven te worden bedreigd. Zij gaven hun gevoel van veiligheid gemiddeld een 7,2.
50
Percentage van de totale deelnemers dat niet weet waar hij of zij terechtkan in het geval van bedreiging.
6,9
Gemiddelde cijfer dat de bedreigde wetenschappers geven aan de steun die ze vanuit hun werkgever kregen bij het aanpakken van de dreiging.
Hoe is het onderzoek uitgevoerd?
Samen met strategisch onderzoeksbureau Markteffect en de Nederlandse Organisatie voor Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) stelde de redactie van KIJK een vragenlijst op. Om zo betrouwbaar mogelijke resultaten te behalen, was het van belang dat zoveel mogelijk wetenschappers deze invulden. We schreven daartoe Nederlandse universiteiten en hogescholen aan met de vraag om de vragenlijst te verspreiden. NWO bracht hem onder de aandacht in een nieuwsbrief. Om verschillende redenen viel het aantal onderzoekers dat de enquête invulde echter tegen. We besloten ons daarom ook te wenden tot ons eigen netwerk van wetenschappers. Uiteindelijk vulden 129 wetenschappers de vragenlijst in: 85 mannen, 38 vrouwen en 6 mensen die hun geslacht niet wilden noemen.*
*Op basis van deze steekproef is de foutmarge 8,7 procent. Dit betekent bijvoorbeeld dat als een resultaat uit het onderzoek 50 procent is, dit percentage in werkelijkheid tussen 41,3 procent en 58,7 procent ligt.
Beeld: iStock/Getty Images/Shutterstock/Bert van den Broek