De Nobelprijs voor de geneeskunde van 2011 gaat naar Jules Hoffmann, Bruce Beutler en Ralph Steinman. Zij leverden een grote bijdrage aan het ontrafelen van het immuunsysteem. De belangrijkste vraag: hoe herkent en onthoudt ons lichaam ziekteverwekkers?

Zonder ons immuunsysteem zouden we nergens zijn. Vanaf het moment dat we voet op deze wereld zetten, beschermt onze afweer ons tegen altijd op de loer liggende bacteriën en schimmels. Hoe het immuunsysteem dat allemaal voor elkaar krijgt, weten we voor een groot deel dankzij de drie winnaars van de Nobelprijs voor de fysiologie of geneeskunde van dit jaar.

De geboren Luxemburgse wetenschapper Jules Hoffmann deed in 1996 zijn baanbrekende onderzoek met fruitvliegjes. De diertjes met een mutatie in een gen genoemd Toll bleken bij ziektebesmetting snel te sterven, in tegenstelling tot hun soortgenoten zonder de mutatie. Hoffman concludeerde dat het Toll-gen een belangrijke rol speelt bij de vorming van een immuunreactie tegen ziekteverwekkers.

Onderzoek door Bruce Beutler in 1998 liet zien dat Toll ook zijn keerzijde kent. Muizen die weerstand boden tegen het bacteriële gif LPS bleken een mutatie te hebben in een eiwit dat lijkt op Toll. Deze zogenoemde LPS-receptor reageert heftig op LPS: wanneer de twee binden, kan er bloedvergiftiging ontstaan. Deze zogenoemde Toll-like receptors zijn dus nodig om ziekteverwekkers op te ruimen, maar te veel activatie, zoals in het geval van LPS, is ook weer niet goed.

Hoewel belangrijk vormen Toll-eiwitten slechts een klein onderdeel van ons immuunsysteem. Onze afweer kent ook nog een ‘geheugen’. Hoe dat werkt, weten we mede dankzij Ralph Steinman. Hij ontdekte een compleet nieuw celtype: de dendritische cellen. Deze liggen op de wacht onder de huid of in de slijmvliezen. Bij een aanval van terugkerende ziekteverwekkers stimuleren zij vliegensvlug andere immuuncellen, die vervolgens deze ziekmakers in de kiem smoren.

Steinman deed zijn ontdekking al in 1973, maar de wetenschap was lang sceptisch over zijn bevindingen. “Tot aan 1999 stond het niet eens in de leerboeken”, vertelt immunoloog Hemmo Drexhage (Erasmus Medische Centrum), die Ralph Steinman goed kende en ook zelf aan de onderzoeken bijdroeg. “Ralph heeft dit onderzoeksgebied echt op de kaart gezet.” Ook over de andere twee Nobelprijswinaars vertelt Drexhage niets dan goeds: “We weten nu hoe het lichaam gevaar herkent en dit te lijf gaat. Dat staat aan de basis van alle ziekteprocessen.”

Helaas komt de definitieve erkenning, de Nobelprijs, voor Steinman te laat. Hij blijkt afgelopen vrijdag te zijn overleden, zo maakte zijn Universiteit en het Nobelcomité deze middag bekend. Desondanks heeft het Nobelcomité besloten de prijs toch toe te kennen aan Steinman.

Bron: Nobelprize.org

Beeld: Mattias Karlén/© 2011 The Nobel Committee for Physiology or Medicine